با ظهور فناوری های جدید، تجارت الکترونیک و رایج شدن دورکاری چشم انداز حمل و نقل تغیر پیدا کرده است.
دنیای حمل و نقل به سرعت در حال تغییر است. با ظهور گوشی‌های هوشمند بسیاری از سیستم‌های حمل و نقل عمومی و خصوصی دستخوش تغییر شده‌اند. که بیشتر به سمت حمل و نقل اشتراکی یا Shared transportation روی آورده‌اند.
با توجه به هزینه‌های بالای نگه‌داری خودرو به عنوان کالای مصرفی، تقاضا برای استفاده از خودرو به عنوان کالای خدماتی افزایش یافته است.
وقتی خانوارها به سبد دارایی خود نگاه می‌کنند با توجه به هزینه اولیه خریدخودرو، هزینه ماهانه اقساط، بیمه، تعمیرات و هزینه سوخت، مدل اشتراکی خودرو بسیار مقرون به صرفه تر به نظر می‌آید.
در این مقاله سعی کرده‌ایم وضعیت حمل و نقل اشتراکی را در جهان و کشورهایی که در زمینه تکنولوژی پیشتاز هستند را بررسی کنیم. با توجه به نمودار و آمارهای گزارش شده می‌توان برای آینده حمل ونقل اشتراکی در ایران چشم انداز واقعی‌تر داشت.
Table of Contents
حمل و نقل اشتراکی از گذشته تاکنون در جهان
حمل و نقل عمومی سنتی شامل اتوبوس، مترو، تراموا، قطار، کشتی و تاکسی بوده است و سیستم حمل ونقل اشتراکی که چند دهه است رواج پیدا کرده است اشتراک خودرو توسط مالک با دیگران است. Carpooling و vanpooling
حمل و نقل اشتراکی جدید به ۴ دسته تقسیم می شود:
- اجاره خودرو(car sharing): اجاره خودرو از شرکت هایی که این سرویس را ارئه می دهند به دو صورت رایج است.
- Round trip در یک نقطه مشخص اجاره می کنید و بعد از اتمام سفر در همان نقطه خودرو را تحویل می دهید
- Point to point در یک محل اجاره می کنید و در محل و یا ایستگاه دیگری در نقطه دیگر که تعریف شده است تحویل می دهید.
- سهیم شدن در سفر(Ride sourcing): رانندگان مالکان خودرو هستند و مبدا و مقصد را تعیین می کنند، مسافرانی که هم مسیر هستند با او سفر مورد نظر را سهیم می شوند.
- ride sharing
- Vanpooling –carpooling
- میکرو موبیلیتی (micro mobility): برای مسافت هایی که کمتر از یک ساعت به وسیله نقلیه نیازمند هست و در بخش های مرکزی شهر از این مدل حمل و نقل استفاده می شود. عمدتا دوچرخه و اسکوتربرقی دراین مدل استفاده می گردد.
- Bike sharing
- Scoter sharing
- میکرو ترانزیت(micro transit): مدل کوچک شده حمل ونقل ریلی و اتوبوس است، با این تفاوت که در مدل سنتی مسیر ثابت و زمان ثابتی برای حرکت وسیله حمل ونقل تعریف شده است، اما در این مدل ون یا اتوبوس مسیر و زمان آن را مسافر تعیین می کند و بر اساس تقاضاهایی که ثبت می شود، مسیر حمل و نقل و زمان حرکت آن تعیین می گردد. این سیستم حمل و نقل که روز به روز نیز به محبوبیت آن افزوده می شود به دلیل انعطاف پذیری زمانبندی آن متناسب با درخواست متقاضیان است.
ویژگی های مشترک سیتم حمل و نقل اشتراکی در جهان
- قابلیت رزرو کردن
- دسترسی سریع به وسیله نقلیه
- ردیابی موقعیت مکانی وسیله نقلیه
- سیستم پرداخت آنلاین
تاثیر محیط و پارامترهای شهری
۱_ یک مدل مشخص برای همه شهرها پاسخگو نیست.
۲_ راه حل ها باید متناسب با فضای شهری، حومه و طیف وسیعی از نیازها را دربر برگیرد.
۳_ چیدمان خیابان‌ها و تراکم شهر مهمترین عوامل موثر بر استفاده از فناوری جدید حمل و نقل هستند.
۴_ قابلیت پیاده‌روی، دوچرخه سواری و زیر ساخت‌های حمل و نقل از پارامترهای کلیدی می باشد.
وضعیت سیستم حمل و نقل اشتراکی در جهان
فناوری جدید راه را برای حمل و نقل اشتراکی هموار کرده است. یکی از چالش‌های اصلی در طراحی و یا بهبود حمل ونقل عمومی، دسترسی سریع به وسایل نقلیه است.
مسافت‌های طولانی پیاده‌روی تا نزدیک‌ترین ایستگاه یکی از موانعی است که بعضاً به اندازه کل سفر تا مقصد زمانبر است.
گزینه‌های موجود برای دسترسی سریع به ایستگاه‌های حمل‌و‌نقل‌عمومی همانند دوچرخه، اتوموبیل، تاکسی و یا اسکوتر است. اما همه آنها از نظر دسترسی فیزیکی و هزینه‌های مالی و زیست‌محیطی با چالش‌هایی مواجه هستند.
راه حل‌های جذابی که امروزه در کشورهای اروپایی و آمریکایی در حال اجرا شدن هستند، سیستم حمل و نقل اشتراکی است.
سیستم حمل و نقل اشتراکی، به معنی استفاده اشتراکی از وسیله نقلیه، که می‌تواند ماشین، دوچرخه و یا ون باشد که بر اساس نیاز و درخواست کاربر برای دسترسی سریع‌تر، راحت‌تر و ارزان‌تر به ایستگاه‌های عمومی چون مترو و اتوبوس باشد.
نوع رایج و سنتی این سرویس اشتراکی برای مسیرهای از قبل تعیین شده توسط مالکان خودرو صورت می‌گرفت.
اما امروزه با پیشرفت‌هایی که در دنیای دیجیتال صورت گرفته است حمل ونقل اشتراکی چهره جدید به خود گرفته است.
حمل ونقل اشتراکی امروزه به کمک اپلیکیشن‌ها و سایر پلتفرم‌های دیجیتال که معمولا شامل سرویس‌های خصوصی وعمومی می‌شوند؛ بر اساس نیاز و تقاضای کاربر و مسیرهایی که کاربر تعیین می‌کند، طراحی و برنامه ریزی می‌شود و هر کابر بر اساس سهم خود از سفر، هزینه آن را پرداخت می‌کند.
تغییراتی که با استفاده روزافزون از فناوری در زندگی روزمره خود شاهد آن بوده‌ایم، مثل دسترسی راحت به موقعیت خودروها، امکان پرداخت آنلاین، آینده بسیار روشنی برای سیستم حمل ونقل اشتراکی فراهم آورده است؛ به طوریکه کشورهای اروپایی و آمریکایی از این سرویس برمبنای تقاضا را در کنار سیستم حمل و نقل سنتی خود استفاده می‌کنند.
جایگاه حمل و نقل اشتراکی اکنون و در آینده
بعد از پشت سر گذاشتن یک بیماری آن هم از نوع همه گیری و ممنوعیت تردد، اکنون در جایی ایستاده‌ایم که حمل و نقل‌ها دوباره رونق گرفته و درحال رشد هستند، به طوریکه امروزه ۴۰ میلیون سفر رزرو شده در دو پلتفرم بزرگ جهان ثبت شده‌است.
مدل سفر به روش E-Hailing که در ایران به عنوان خدمات درخواست الکترونیکی آنی می‌شناسیم. ۹۰ درصد سفرها در سیستم حمل و نقل اشتراکی را به خود اختصاص داده است.
رشد حمل ونقل اشتراکی با وسیله نقلیه موتوری(خودرو) ۴ برابر بوده است؛ درحالی که این رشد برای دوچرخه و اسکوتر ۲ برابر بوده است.
بر اساس گزارش نظرسنجی مکنزی در سال ۲۰۲۰ بیش از ۶۰ درصد مردم از سفر اشتراکی استقبال کرده‌اند واین امر نوید دهنده چشم اندازهای خوبی برای این حوزه است.
درک بازار حمل ونقل اشتراکی در امروز
اندازه بازار حمل ونقل اشتراکی حدود ۱۳۰ الی ۱۴۰ میلیارد دلار در بازار جهانی سال ۲۰۱۹ اعلام شده است. که بیشترین سهم را E-Hailing به ارزش ۱۲۰ الی ۱۳۰ میلیارد دلار، که بیش از ۹۰ درصد کل این بازار را شامل می‌شود.
اشتراک خودروهای شخصی کمتر از ۱۰ درصد بازار را شامل می‌شود. دلیل محبوبیت مدل حمل و نقل درخواست الکترونیک آنی به دلیل راحتی بالا، پیدا نکردن جا پارک و مشغول شدن به فعالیتی که می‌خواهند در طول سفر است.
با گسترش و انقلابی که در حوزه حمل و نقل در طول زمان صورت گرفته است، نقش سرویس حمل و نقل اشتراکی در سهم بازار از سال ۲۰۱۶ الی ۲۰۱۹ پر رنگ بوده است؛ به طوریکه در طول این ۴ سال میزان سفرها ۳ برابر شده است.
میکروموبیلیتی‌ها نیز رشد قابل توجهی داشته‌اند، به طوریکه اسکوترهای برقی تا قبل از سال ۲۰۱۷ کمتر از یک میلیون سفر ثبت شده داشته‌اند؛ که در سال ۲۰۱۹ این رقم به ۱۶۰ میلیون سفر افزایش یافته است
که نشان دهنده پتانسیل بالای این بازار را تا سال ۲۰۳۰ را نشان می دهد.
در سال ۲۰۱۰ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار در شرکت‌های حمل ونقل اشتراکی سرمایه‌گذاری شده است. بیشتر سرمایه گذاران نزدیک به ۷۳ درصد روی بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری ریسک پذیر انجام داده اند نه روی شرکت های خودروی سنتی و تثبیت شده بازار.
۲۱ درصد این سرمایه‌گذاری در زمینه خودروهای خودران و ۴ درصد در شرکت‌های خودروسازی شخصی انجام شده است.
این اعداد حاکی از آن است که اندازه بازار صنعت حمل و نقل اشتراکی، با توجه به تغییر ذهنیت فروش وسایل‌نقلیه به ارائه خدمات اشتراکی روبه افزایش باشد.
از ۹۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری بازار حمل ونقل اشتراکی، تقریبا نیمی از این مقدار روی سه حوزه از بازیگران اصلی این بازار متمرکز شده‌است.
۱_ کسب و کارهایی که فقط بستر را برای رانندگان و مشتریان فراهم می‌کنند، بدون درگیر شدن با ساخت وسیله نقلیه.
تاکسی های خودران و ربات به دلیل پایین بودن هزینه عملیاتی به نسبت مدل راننده محور می‌توانند تغییرات چشم‌گیری را در این حوزه ایجاد کنند و باعث ترغیب سرمایه‌گذاران در مقیاس‌های بزرگتر را بی انجامد.
۲_حمل و نقل میکروموبیلیتی‌ها که بعد از ورود به بازار بعد از سال ۲۰۱۷ بیش از ۹ میلیارد سرمایه جذب کرده‌اند؛ رتبه دوم را در این بازار دارند.
۳_سرمایه گذاری در مدل خودرو سنتی تقریبا ۳ میلیارد دلار است، که در مقایسه با حمل و نقل اشتراکی بسیار ناچیز است.
از دلایل سرمایه‌گذاری کم در این حوزه، می‌توان به تحولاتی که در این بازار ایجاد شده است اشاره کرد، چون رانندگی با وسیله شخصی در ترافیک شلوغ، مکان یابی، راه رفتن پیاده به سمت وسیله نقلیه، یافتن محل پارک و همچنین نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر به دلیل بزرگ بودن اندازه دارایی این شرکت‌ها، نسبت به سایر مدل‌ها سرمایه‌گذاری در این حوزه کمتر از سایر گزینه هاست.
ارزش‌گذاری شرکت‌های حوزه حمل ونقل اشتراکی از شرکت‌های خودروسازی سنتی پیشی گرفته است. با اینکه اکنون سهم بازار آنها به نسبت بازار سنتی پایین است اما در عرض چند سال به صورت نمایی شاهد رشد ارزش این شرکت‌ها خواهیم بود.
سهم مصرف کننده در بازار حمل و نقل اشتراکی در امروز
وسایل نقلیه شخصی تقریبا در هر کشوری محبوب‌ترین روش حمل و نقل هستند، در سطح جهانی ۶۷ درصد از پاسخ‌دهندگان به نظر سنجی گفته‌اند که اغلب از وسایل نقلیه شخصی استفاده می‌کنند. یعنی حداقل یکبار در هفته
در حالی که ۳۸ درصد گفته‌اند که اغلب از وسایل نقلیه عمومی استفاده می‌کنند.
سیستم حمل و نقل اشتراکی در حال حاضر کم استفاده‌ترین نوع حمل و نقلی است که به طور متوسط، مصرف کنندگان استفاده می‌کنند.
در برزیل، چین و ایالت متحده ۹۰ درصد از شرکت‌کنندگان اظهار داشته‌اند که حداقل یکبار از خدمات اشتراکی استفاده کرده‌اند.
در بحث حمل و نقل در واقع توزیع مدلهای حمل و نقلی نیز اهمیت پیدا می‌کند، اگر توزیع برابری بین مدلهای مختلف حمل ونقل صورت می‌گرفت، احتمال داشت که استفاده از حمل و نقل اشتراکی نسبت به مدل شخصی بیشتر باشد.
اما این واقعیت هم وجود دارد که در صورت ظهور، تاکسی‌های پرنده و یا ربات، کاهش سهم سایر مدلهای حمل و نقل دور انتظار نخواهد بود؛ و یا حداقل تا سال ۲۰۳۰ ثابت می‌ماند و تغییر نمی‌کند.
اما پیشرفت فناوری و آمادگی پذیرش مشتریان در زمینه خودروهای خودران، این بازار را تحت تاثیر خواهد گذاشت.
با ورود حمل و نقل اشتراکی در زندگی روزمره مردم، شکل حمل و نقل تغییر خواهد کرد و تاثیر زیست محیطی که خواهد گذاشت، توسط محققان (آژانس حفاظت محیط زیست) برای داشتن سیستم حمل و نقل پاک تر در این زمینه تلاش می کنند در حال بررسی است و با توجه به آمارهای جهانی در این حوزه آینده سیستم حمل و نقل پایدارتر خواهد شد.
سیستم حمل و نقل اشتراکی در ایران
در ایران دو مدل سیستم حمل و نقل داریم:
۱_عمومی
۲_خصوصی
عمومی شامل: اتوبوس، مترو و تاکسی(دربستی، سواری، مسیری)
خصوصی شامل: تاکسی(اینترنتی، آژانس)، اجاره خودرو، ون و موتور
در ایران اتوبوس و تاکسی مهمترین و بیشترین سهم سیستم حمل و نقل درون شهری را به خود اختصاص داده است و در شهرهای بزرگ مترو بخش بزرگی از بازار حمل و نقل را شامل می‌شود.
اما به دلیل ایجاد اشتغال، قیمت پایین سوخت و هزینه نسبتا کم سفر، تاکسی‌ها بیشترین سهم را در سیستم حمل و نقل کشور ایران به نسبت کشورهای اروپایی دارند.
موتورسیکلت که بیشترین مصرف سوخت را شامل می شود در کلان شهرها سهم قابل توجهی از سیستم حمل و نقل را شامل می‌شود.
موانع و فرصت‌های سیستم حمل و نقل اشتراکی در ایران
کشور درحال توسعه ای چون ایران که رشد ترابری ریلی آن بسیار کند می‌باشد، سرمایه‌گذاری در زمینه سیستم حمل و نقل نیمه خصوصی و خصوصی جهت کاهش آلودگی هوا، کاهش ترافیک شهری و بهبود وضعیت حمل و نقل می‌تواند بسیار مفید باشد.
دامنه گسترده‌ای از عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، در روند توسعه سیستم‌های حمل و نقل موثر است.
شرایطی چون جمعیت، بهداشت، روند توسعه وسایل حمل و نقل موتوری، همگانی و شخصی، بویژه در شهرهای بزرگ از اهمیت زیادی در برنامه‌ریزی‌ها و توسعه سیستم حمل و نقلی دارد.
از عواملی که در رفتار مصرف کنندگان تاثیر می‌گذارد می توان به تفاوت جمعیتی، تراکم شهرها، درآمد مردم، ابعاد فیزیکی شهرها، هزینه متفاوت خودرو، سیستم‌های حمل و نقل و هزینه‌های سفر اشاره کرد.
مشکلات آلودگی هوا، ترافیک، عدم مدیریت صحیح سیستم حمل و نقل در ایران، برنامه ریزی حمل و نقل پایدار با رویکرد ظرفیت بالا، سرعت بالا، هزینه کمتر، مصرف انرژی کمتر ، ایمنی و راحتی سفر بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است.
سیستم حمل و نقل عمومی دولتی بوده و ۲۵ درصد از حمل و نقل عمومی به دوش تاکسی‌هاست. در شهرهایی که حمل و نقل اتوبوس و مترو ضعیف است، بار اصلی روی دوش تاکسی است.
در سایر کشورها تاکسی جزو حمل و نقل خصوصی است اما در ایران جزو حمل و نقل عمومی است.
به همین دلیل تاکسی اینترنتی با توجه به رفع کردن بخشی از مشکلات سطح شهر و مسافران روز به روز سهم بیشتری از بازار حمل و نقل عمومی را به خود اختصاص می هد.
وضعیت سیستم حمل و نقل اشتراکی درایران
سیستم حمل و نقل اشتراکی در ایران بسیار نوپاست و می‌توان گفت که زیر یک درصد سهم بازار حمل و نقل را سیستم اشتراکی به خود اختصاص داده است.
به دلیل نبود زیرساخت، فرهنگ سازی و عدم برنامه ریزی درست، هنوز در ابتدای راه هستیم.
شرکت هایی که در این زمینه فعالیت می کنند بسیار کم و انگشت شمار هستند؛ بنابراین یک بازار بکرو دست نخورده جهت ورود سرمایه گذاران و فعالان این حوزه در کشور فراهم است.
بهمراه، قابلیت ارائه خدمات آنلاین اشتراک سفر بر اساس تقاضای کاربران را فراهم کرده است؛ تا بتواند سهم خود را در سیستم حمل و نقل پایدار کشور در بخش اجتماعی و زیست محیطی به توسعه پایدار کمک کند.